تاریخچه تایپوگرافی فارسی

پیدایش خط فارسی و سنت خوشنویسی

خط فارسی با پایه‌ای عربی شکل گرفت و طی قرن‌ها سبک‌های متنوعی مانند نسخ، ثلث، نستعلیق و شکسته‌نستعلیق در ایران توسعه یافت. خوشنویسی هنری کهن در ایران بوده و استادان بزرگی همچون میرعماد و میرعماد قزوینی در دوره‌های مختلف، قواعد و زیبایی‌های خط فارسی را نهادینه کردند. نمونهٔ بالا اثر حسن شملو (۱۳۸۰ قمری) است که شکوه «نستعلیق» در خوشنویسی ایرانی را نشان می‌دهد. تأثیر عمیق خوشنویسی سنتی در حروف‌نگاری فارسی همواره وجود داشته و بسیاری از فونت‌ها و طرح‌های گرافیکی در ایران هنوز به این میراث بصری ارجاع می‌دهند.

ورود صنعت چاپ به ایران

آغاز استفاده از حروف چاپی در ایران به اواخر دورهٔ قاجار بازمی‌گردد. بر پایهٔ منابع تاریخی، نخستین چاپخانه حروف سربی در تبریز به نام «مطبع تبریز» در سال ۱۲۳۳ هجری قمری و به دستور عباس‌میرزا تشکیل شدherfeh-honarmand.com. به گزارش امیر مصباحی، منوچهرخان گرجی (معتمدالدوله) و میرزا زین‌العابدین، دستگاهی را از انگلستان وارد کردند که اولین کتاب فارسی چاپ‌شده با حروف سربی، «رسالهٔ جهادیه» بودherfeh-honarmand.com. پس از آن، چاپخانه‌های سربی در شهرهای تهران و اصفهان نیز دایر شدند، اما چاپ سربی در ایران به دلایلی چندان رونق نیافت؛ خرابی‌های مکرر دستگاه‌ها، نبود امکان تعمیر آسان، کیفیت پایین حروف سربی و ناخوانا بودن آن‌ها موجب شد مردم همچنان خوشنویسی دستی را بر چاپ اولویت دهندherfeh-honarmand.com. با این حال، در اواخر قرن نوزدهم با رواج روزنامه‌ها، تلاش‌هایی برای احیای چاپ سربی انجام شد؛ حتی ناصرالدین‌شاه در سفر اروپا یک دستگاه چاپ لترپرس خریداری کرد و چاپخانه‌های دولتی و خصوصی فعال گردیدندherfeh-honarmand.com.

با وجود این کوشش‌ها، مشکلات فنی چاپ سربی در ایران ادامه یافت تا جایی که در نیمه دوم قرن سیزدهم قمری تقریباً تمام نشریه‌ها و روزنامه‌ها با روش چاپ سنگی منتشر شدندdonya-e-eqtesad.com. به بیان دیگر، هرچند چاپ سربی ابتدا وارد ایران شد، اما به‌سرعت جای خود را به چاپ سنگی دادdonya-e-eqtesad.com. در این دوره نخستین نشریات نیز با چاپ سنگی چاپ شدند؛ برای نمونه، روزنامه «کاغذ اخبار» (۱۲۵۳ ق) و «وقایع اتفاقیه» (پس از مشروطه) با لیتوگرافی منتشر گردیدند. در نهایت، گرانی و مشکلات چاپ سربی سبب شد با ورود ماشین‌های چاپ سنگی بزرگ در اواخر دورهٔ قاجار عملاً تایپوگرافی سنتی جای خود را به فرایندهای جدیدتری بدهدdonya-e-eqtesad.com.

تایپوگرافی فارسی در دوره قاجار

با گسترش مطبوعات در دورهٔ قاجار، نیاز به طراحی «نامواره» یا سرلوحه روزنامه پدید آمد. به گفته مجید چیت‌سازjadidonline.com، تولد نمادهای نوشتاری (لوگوها یا سرلوحه‌ها) مقارن با تولد مطبوعات در ایران بود. یکی از نخستین طراحان این نمادها ابوالحسن غفاری (صنیع‌الملک) بود که پس از بازگشت از اروپا مدیریت روزنامه دولتی «وقایع اتفاقیه» (علمیه دولت علیه ایران) را بر عهده گرفت و لوگوی آن را طراحی کردjadidonline.com. در دورهٔ ناصری اکثر لوگوهای اولیه بر پایهٔ نشان رسمی دولت (شیر و خورشید) بودند؛ چنان‌که بسیاری از روزنامه‌های دولتی و غیردولتی، آرم شیر و خورشید را در سرلوحه‌های خود به‌کار می‌بردندjadidonline.com. با گذشت زمان، طراحان گرافیک قاجاری عناصر تزئینی مانند درخت، گل و بوته را در اطراف شیر و خورشید اضافه کردند تا جلوهٔ تصویری متن را دوچندان کنندjadidonline.com. علاوه بر آن، برخی نشان‌های مذهبی و نمادهای شهری نیز در طراحی نشان‌ها و آرم مطبوعات دیده شد؛ مثلاً در برخی سرلوحه‌ها تصویری از بناها یا پرچم‌های ملی نقش بسته استjadidonline.com. از این جهت، دورهٔ قاجار نقطهٔ عطفی در شکل‌گیری نخستین هویت‌های بصری تایپوگرافی ایرانی محسوب می‌شود.

تایپوگرافی در دههٔ ۱۳۴۰ خورشیدی

در دههٔ ۱۳۴۰ (۱۹۶۰ میلادی) تحولات مهمی در هنر گرافیک ایران رخ داد که ترکیب سنت‌های خوشنویسی با جریان‌های مدرن غربی را موجب شد. در این دوره آموزش رسمی گرافیک آغاز شد و هنرمندان جوان تلاش کردند با ادغام کالیگرافی فارسی و هنر تجسمی، فرم‌های نوآورانه‌ای پدید آورند. یکی از نمودهای این جنبش نقاشی‌خط است: آثاری که در آن‌ها حروف یا عبارت‌های خوشنویسی‌شده، به صورت آزاد و تصویری در صفحه چیده می‌شوند. نمونهٔ زیر یک پوستر سینمایی ایرانی از دههٔ ۱۳۴۰ است.

پوستر بالا نمونه‌ای از ترکیب تصویرسازی و تایپوگرافی ایرانی است. در این طراحی حروف پوستر به صورت دست‌نویس اجرا شده و به‌همراه تصاویر چهرهٔ بازیگران و نمادهای نمادی، زمینه‌ای پرجنب‌وجوش و رنگارنگ پدید آمده است. در دههٔ ۱۳۴۰ اغلب گرافیست‌های ایرانی، خطوط نستعلیق و شکسته را به شکلی آزاد در آثارشان به کار بردند و به مرور سبک «نقاشی‌خط» مورد توجه قرار گرفت. به عنوان مثال، فرشید مثقالی، بهزاد حاتم، فریدون آو و دیگران در آثار خود المان‌های سنتی مانند متن‌های خوشنویسی شده یا قلم نی را با طراحی مدرن ترکیب کردند. همچنین در این دوره سفارش‌های دولتی و تبلیغاتی (پوستر، بسته‌بندی و…) با ترکیبی از فونت‌های جدید و سنتی اجرا می‌شد، هر چند بیشتر آثار هنوز با طرز فکر دست‌ساز و هنر تجسمی همراه بود.

تایپوگرافی معاصر

با شروع دوران دیجیتال (دههٔ ۱۳۷۰ به بعد) و فراگیر شدن رایانه، تحولات بزرگی در طراحی حروف فارسی رخ داد. نرم‌افزارهای صفحه‌آرایی و برداری به طراحان امکان دادند فونت‌های جدید با دقت بیشتر بسازند. به مرور استودیوهای گرافیک و اشخاص خلاق اقدام به طراحی «تایپ‌فیس» فارسی کردند؛ برای نمونه فونت‌هایی مثل «ایران نستعلیق» (سازگار با سیستم) و «بانک مرکزی (چهارده)» در دورهٔ پس از انقلاب توسعه یافتند. یکی از شاخص‌ترین چهره‌های این دوره، صابر راستی‌کردار بود که چندین فونت آزاد (متن‌باز) موفق طراحی کرد. فونت معروف او «وزیرمتن» (Vazirmatn) به گونه‌ای طراحی شد که خوانایی بالا و ظاهری ساده داشته باشدnima.medium.com. این فونت بعدها در نسخه فارسی پیام‌رسان تلگرام به کار گرفته شد تا متون دیجیتال فارسی زیباتر و خواناتر باشدnima.medium.com. افزون بر آن، تلاش راستی‌کردار برای قرار دادن فونت وزیرمتن در کتابخانهٔ آزاد گوگل‌فونت، گامی کلیدی در دموکراتیک کردن طراحی حروف فارسی و دسترسی آسان طراحان به تایپوگرافی فارسی بودnima.medium.com. امروز ده‌ها فونت دیجیتال فارسی (از جمله وزیرمتن، شبنم، صمیم، گندم و…) موجود است که روی وب و در اسناد الکترونیکی کاربرد دارند.

به طور کلی، تایپوگرافی فارسی با بهره‌گیری از سنت‌های غنی خوشنویسی و تعامل با تکنولوژی‌های نوین، مسیری طولانی را پیموده است. از حروف‌چینی سربی اولیه تا فونت‌های برداری کنونی، همواره چالش کیفیت و خوانایی حروف فارسی مطرح بوده و طراحان کوشیده‌اند این نیازها را پاسخ دهند. برای طراحان گرافیک امروز، آشنایی با این تاریخچه نشان می‌دهد که چطور می‌توان با درک ریشه‌های خوشنویسی ایرانی و استفاده از ابزارهای مدرن، آثار تایپوگرافیک خلاقانه‌ای ایجاد کردherfeh-honarmand.comnima.medium.com.

منابع: برای نگارش این مقاله از منابع مختلف فارسی در زمینه چاپ و تایپوگرافی ایران استفاده شده است؛ از جمله مقالات تاریخی دورهٔ قاجارherfeh-honarmand.comdonya-e-eqtesad.com و بررسی‌های معاصر دربارهٔ طراحی فونت فارسیnima.medium.comnima.medium.com. اطلاعات مربوط به نخستین چاپخانه‌ها، مشکلات چاپ سربی و ظهور چاپ سنگی عمدتاً از منابع داخلی نقل شده استherfeh-honarmand.comdonya-e-eqtesad.com. مباحث مربوط به جنبش‌های طراحی در دههٔ ۱۳۴۰ و سبک‌های معاصر نیز بر اساس مطالعات و مصاحبه‌های طراحان گرافیک ایرانی تنظیم شده است.